در باب زندگی حضرت علی علیه السلام نوشتار، کتب، مقالات و… نگاشنه شده است . نوشتاری که حتی اگر همه آن با هم در یک جا جمع شوند نتوانند خوشه ای از درخت بیکران و طیبه این مرد الهی پیدا کرد . شخصیتی که حتی توسط دشمنانش مدح گردیده و در باب فضائل و اندیشه های بزرگ و حقانیت او قلم به دست گرفتند و اقرار به عجز و ناتوانی نمودند . شناخت چنین شخصیت عظیمی که هیچ گاه دین را از مقابل چشمانش گذر نکرد و فرهنگ را اولویت اصلی خود قرار داده بود . در این نوشتار بر آن هستیم گوشه ای از فرهنگ اسلامی و انقلابی امیر مؤمنان علی علیه السلام را بررسی نمایم . گوشه ای که شاید به شناخت این مرد الهی اشاره کند. در گفتاری منقول شده است . یکی از فرزندان و نوه های زیبر که از عداوت و کینه ورزی به این امام همام کوتاهی نمی ورزید رو به پدر خود و فرزند زیبر از فراگیر بودن و گسترش نام ایشان [ امام علی ع ]می پرسد و پدرش در جواب پاسخ می دهد : « اینها به خدا دعوت می کنند و در حالی که دشمنانشان به سوی باطل و تبلیغات علیه او خنثی می گردد »(۱) برهمین اساس به بخشی از روش های فرهنگی امام علی علیه السلام در ذیل اشاره می گردد :
الف ) توازن عجیب در شخصیت امیر المؤمنین
در شخصیت شناسی امیرالمؤمنین تعادل و اعتدال معنای عجیبی داشت . معنایی که باید گفت توازن درست و دقیق در ایشان بوده است . وجود رحم و رقت قلبی در کنار قاطعیت و صلابت به طوری که آنقدر عسل در دهان بچه یتیم و فقیر می گذاشت که اطرافیان می گفتند : لو ددت انی کنت یتیما (۲) این رفتار در کنار حضور ایشان در جنگ و جهاد و مقابله با مزدوران و فرصت طلبان بخشی از این توازن است . توازنی که امام راحل این چنین می فرمایند : « ابعاد مختلفه این است که در آن بعد این را وادار نمی کند که از این یکی صرف نظر بکند؛ جامع الجهات است »(۳)
در کنار این توازن، ورع و نداشتن رودربایستی با کسی است . امیرالمؤمنین ع نهایت ورع را داشتند و حتی در برابر محمد بن ابی بکر که همچون فرزند خود علاقه داشت، پس از انتصاب به حکومت مصر و دیدن نحوه ی حکومت او بدون کوچکترین اتلاف وقتی، مالک را با نامه ای دیگر به حکومت مصر منصوب نمود. و هیچ نگاهی به نگرانی و ناراحتی محمدبن ابی بکر نکرد . نگاهی که در تمامی لحظات و شخصت عظیم امیر المؤمنین به چشم می خورد .
ب ) مظلومیت و سکوت وحدت آفرین
حضرت امیرالمؤمنین مظلوم ترین فرد تاریخ بشریت است . فردی که هیچ کس تا پایان عمرش نتوانست ادعای این را داشته باشد در مقابل شجاعت او بایستد ولی برای حفظ وحدت و اصل دین و برای اینکه دیگران نگویند او برای حق غصب شده اش، دین پسر عم و رسول خدا را نابود کرد، سکوت نمود . سکوتی که گهگاه با امر به معروف و نهی از منکر و نیز مشورت دادن با خلفا ادامه داشت . در همین راستا رهبر معظم انقلاب امیر المؤمنین را میان اتحاد شیعه و سنی دانسته و در بیانی، کسانی که مایه ی اختلاف می دانند به شدت برخورد نموده است .(۴) این وجه از شخصیت امام علی ع می توان بر همگان درسی باشد که در فرهنگ و مسائل فرهنگی، امر به معروف و نهی از منکر در کنار ایجاد وحدت برای حفظ اصل دین واجب بوده و باید با قدرت به این موضوع توجه داشت . موضوعی که در چند سال اخیر جریانات تند روی غیر مسلمان در هر دوجریان اعتقادی ( شیعه و سنی ) بر آن هستند با فاصله گیری از اندیشه ی والای امیر المؤمنین، صفوف وحدت مسلمین را شکسته و دریای خون به راه بیاندازند . این روش هیچگاه مورد پذیرش امیرمؤمنان نبوده و نیست و در فرهنگ اسلامی ایشان جایی نداشته است .
ج ) ساده زیستی در عین داشتن قدرت بر تملک
امامت و جانشینی رسول خدا قدرت و اختیار بر امام علی ع می داد تا ایشان ملک شرق و غرب را در زیر دستان خود داشته باشد و چنان حکومت کند که دیگران حسرت آن را بخورند. در مکتب و منطق فرهنگی و تربیتی علی علیه السلام این عمل نه تنها پذیرفتنی نبود بلکه بسیار نکوهش می شد . نگاه به نامه به مالک و دیگر منصوبین ایشان، رازهای بسیاری را به انسان نشان می دهد . رازهایی که با بررسی زندگی پردرآمد ایشان (۵ ) همیشه ساده زیستی طلب گردیده شد و ایشان بود که اشراف طلبی را به شدت رد می نمود و برای همین بسیاری از یاران و نزدیکانش به دشمنان او تبدیل شدند . افرادی که روزگاری معروف به پیشقراولان سپاه اسلام بودند و حال در جمل در برابر او ایستادند .
د ) مقیاس و میزان بودن زندگی امیر مؤمنان
بررسی و پرداختن به سیره معصومین از اموری است که مورد تأکید خود آنان نیز بوده است . در نامه ای که حضرت علی علیه السلام به یکی از فرزندانشان (۶) می توان مصداق این مقیاس را فهمید، در بخشی از فرهنگ امیر المؤمنین ع توجه به زندگی مردم حائز اهمیت بوده است و مسئولین را نسبت به این امر آگاه نموده است . ایشان در نهج البلاغه بیان می دارند : « ان الله تعالی فرض علی ائمه الحق ان یقدروا انفسهم بضعفه الناس ». این کلام کاملاً آشکار می سازد که رنگ و بوی زندگی مسئولین باید رنگ و بوی مردم داشته باشد نه آنکه به سمت عیان و اشراف رفته و خود را با آن مقایسه نماید . (۷ ) مقایسه ای که در دیدگاه اجتماعی و فرهنگی امیرالمؤمنین جایگاهی نداشت و ندارد .
آنچه که می توان از شخصیت و اندیشه امیر المؤمنین دریافت حرکت کردند به سمت این اندیشه ها است . حرکتی که باید ایشان را قله ای مفروض دانسته و به آن سمت میل نمود . شناخت شخصیت امام علی ع کاری بسی سخت و باید گفت ناممکن است . اما آن را باید دانست که اصل حرکت حضرت امیر علیه السلام حرکتی فرهنگی و دینی بوده و اندیشه سیاسی، حکومتی ایشان نیز بر آن فرهنگ استوار است. در همین راستا رهبر معم انقلاب می فرماید : « آنچه مهم است، علی وار شدن، یا اگر این را برای خودمان مبالغه آمیر بدانیم، حرکت به سوی علی وار شدن است. همه، به خصوص مسئولان کشور و دولتمردان و کسانی که باری از بارهای اجتماعی را بر دوش دارند، باید سعی و تلاش کنند تا عمل خود را در جهتی که به همانندی با امیر مؤمنان منتهی می شود، منطبق کنند. » (۸)
1) فرهنگ و نظام فرهنگی، تولیدات فرهنگی از دیدگاه رهبری معظم انقلاب : ۵۷۳
۲) بحار الانوار، ج ۴۱ : ۲۹
۳) صحیفه امام
۴) پایگاه اطلاع رسانی رهبر معظم انقلاب حضرت آیت الله العظمی خامنه ای، ۱۵/۰۸/۱۳۸۳
۵) رجوع شود به روایت بحار الانوار، ج ۴۱ : ۴۳ و کامل ابن کثیر ج ۳ : ۳۹۹
۶) بنابر نقلی امام حسن علیه السلام و بنابر نقلی محمد حنفی
۷) برگرفته از بیانات رهبر معظم انقلاب در ۰۵/۰۹/۷۹
۸) پیام نوروزی مقام معظم رهبری در سال ۱۳۷۹
منتشر شده در :
دو هفته نامه ی آدینه
